Ермек Тұрсыновтың шығармашылығы туралы не білеміз?

Тұрсынов Ермек Кәрімжанұлы 1961 жылдың 20-шы шілдесінде Алматы облысында дүниеге келген. Қазақстандың жазушы, кинорежиссер және сценарит. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ журналистика факультетін, кейіннен А.С. Герасимов атындағы Бүкілресейлік мемлекеттік кинематография институтының кино және сценарий факультетін бітірген.

Ол журналист, «Мегаполис» газетінің бас редакторы, «Қазақстан» телеарнасының бас директоры және 31 арнаның бас продюсері болып жұмыс істеді.

Бірақ бізді Ермек Кәрімжанұлының еңбек жолындағы режиссер және сценарист саласы қызықтырады.

Ең алдымен режиссер тұрғысынан қаратсырып өтсек. Режиссер деген кім?

Режиссер – фильм жасаудағы басты тұлға. Режиссер шығармашылық процестің барлық қатысушылары - авторлар, операторлар, дыбыс инженерлері, костюмдер мен жарықтандыру суретшілері, декораторлар, актерлерді басқарады. Режиссер шабыт береді! Түсірілім алаңындағы атмосфера және процеске қатысушылардың әрқайсысының жұмысқа деген құлшыныс  деңгейіле соған байланысты. Сонымен қатар, ол керемет психолог.

Ермек Кәрімжанұлы режиссерлік еңбек жолын 2008 жылы «Келін» картинасынан бастады. Бұл даулы кино, критика мен сөгіс сөздерде жетерлік. Киногерлер екі жаққа бөлінді, біреулері «қиялы, өтірік» десе, басқа біреулері «эстетикалық талғамы жоғары туынды» деп баға берді. 

Жалпы фильм эмоцияның ажырамас бөлігі болып табылатын құмарлық, махаббат, ашылмаған сезім мен ақыл туралы. Оқиға біздің заманымыдың III-IV ғасырдағы исламға дейінгі кезеңде орын алады. Ең қызықтысы фильмде бір сөз жоқ, тек қана кейіпкерлердің іс-әрекеттері мен эмоциялары.

Картинаның даулы болуына қарамастан бірнеше фестивальдерге қатысып, марапаттарға ие болды. Атап айтқанда: Monaco Charity Film фестивальінде Гран-при жүлдесін иеленсе, New York Eurasian Film фестивальінде «Үздің операторлық жұмыс» және «Үздік көркем фильм» номинацияларын иеленді.

Режжисердің кезекті туындысы ол «Шал» картинасы.

Аталмыш фильм 2012 жылы жарық көрді. сол жылы «Үздік отандық фильм» атанса, басты кейіпкер «Үздік ер адам рөлі» номинациясының жеңімпазы болды, сонымен қатар Ұлттық «Құлагер» жүлдесінде өз қанжығасына байлады.

Сюжет желісінде кішкентай отбасының өмірі, атасы, келіні және немересі. Шалғай ауылда, қарапайым тірлікпен айналысатын отбасының басты мақсаты ұрыспау, бірін бірі кешіре білу, атасы немересінің бойына өзінің білгенін сіңіру. Жалпы картинада Шал мен немере арасындағы келіспеушілік пен түсініспеушілік - бұл тек көрініс. Шындығында мұнда терең мағына жатыр - бұл екі ұрпақтың бір-бірінің құндылықтарын түсінгісі келмеуі. Алдыңғы ұрпақ қазіргі заманғы құндылықтарды түсіне алмайды. Олар үшін: жақсы адам болу, ұрпақ өсіру, табиғатпен үйлесімді өмір сүру, ашуланбай өмір сүру сияқты ұғымдар әлі де мағынасы бар. Сәнді нәрсені қолдайтын жастар кейде мәңгілік құндылықтардың маңыздылығын түсінгісі келмейді және өз айтқандарынан қайтпайды. Түріктер: «Бала күшті іс жасаса, еркек болады» дейді. Немересі өзінің кімнің өмірі үшін жауап беретінін білгенде, атасын өлімнен құтқара отырып, өзінің қиын бастамасынан өтеді. Тек өмірлік жағдайлар, атаны табу қажеттілігі дамудың жаңа сатысына, өсудің келесі сатысына әкеледі.

Режиссер жаңа туындыны ғана емес, сонымен қатар жаңа актерді көрермендердің назарына ұсынған болатын. Басты кейіпкерді сомадайтын актер ол кино саласында тәжірибесі жоқ жаңа адам Ерболат Тоғызақов. Басты кейіпкер осы рөлі үшін Литва және Эстония елдері арасындағы «Киношок» ашық кинофестивалінде «Үздік ер адам рөлі» номинациясының жеңімпазы атанды.

Ермек Кәрімжанұлының келесі туындысы ол «Кенже» фильмі. Бұл трилогияның соңғы бөлімі: Келін - Шал - Кенже. Бұл тағы бір нақыл сюжет. Астарлы әңгіме. Қызықты көрінетін сюжеттің артында нағыз драма жатыр. Бұл оқиғада кінәлі немесе жазықсыз адамдар жоқ. Бұл адам өмірінің түсініксіз ақиқаты. Бұл екі ағайындылардың әңгімесі. Бұл шайқастан туысқандық заңдарын бұзбай шығу мүмкін емес ...

Осылайша режиссердің негізгі үш бөлімнен тұратын туындыларымен таныстық, енді кезек «Кемпір» картинасы алыс қазақ ауылынан келген екі қария - Қайырғали мен Күлпаштың оқиғаларын баяндайды. Бірде ерлі-зайыптылармен бір қызықты оқиға болады.

Фильмнің сценарийін Тұрсыновтың өзі жазған. Режиссердің сөзіне сүйенсек, бұл өте жақсы комедия, әшкереліліксіз, «Махаббат пен көгершіндер» сияқты халықтық фильм - тек қазақ тілінде. Режиссерлер классикалық қазақ киносының бастауына оралуға тырысты. «Кемпір» картинасының жалпы стилистикасы мен рухы Шекен Айманов мұраларымен көп ұқсастығы мен өзіндік ерекшелігін жоғалтпады.

Тағы бір елеулі картинасы ол «Жат» деп аталады. Сталин заманындағы репрессиялық жүйеге қарсы көтеріліс жасаған адам туралы. «Жат» фильмінің объектісі құқық қорғаушылар репрессиялық деп атаған ескі Қазақстанның саяси жүйесі, Сталин заманындағы кеңестік жүйе болды. Басты кейіпкер Ильяс, ол фильм басында көрермендер тоғыз жасар баланы, ал ақырында 40 жастағы адам бейнесінде көрсетіледі. Фильмде кейіпкер өмірінің тарихи көрінісі көрсетілген: 1920 жылдардың аяғы - 1930 жылдардың басындағы ұжымдастыру, ашаршылық, сталиндік қуғын-сүргін, Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін, соғыс, Волга аймағынан немістердің жер аударылуы, Иосиф Сталиннің қайтыс болуы, Хрущев жылығымының басталуы.

Осылайша біз «Шырақшы» картинасына да келіп жеттік. Сюжет желісінде қарапайым ардагерінің соғыстан кейінгі қиын өмірі баяндалады. Туған жеріне, неміс қарияның сыйға тартқан киноаппаратымен бірге оралған ол, осы сыйлықты өмірінің мәні мен сәніне айналдырады. Басты кейіпкер ауыл аймақты аралап, кино көрсетумен ғана айналысатын киномеханик емес, оның кинопроекторы - өткеннің сәулесі мен естеліктерінің символы. Осылайша адамдарға жарық сыйлап  және сақтап жүргем адам –  «Шырақшы» пайда болды.

Сценарий бойынша фильмнің атауы «Киномеханик» болды, кейін фильм  монтаждан шыққан соң  қарасам атауы келінкіремейді екен, ол біріншіден, екіншіден менің түсіріп жатқан киноларымның бәрі қазақша, «Келін», «Шал», «Кемпір», «Кенже», «Жат» деген атаулармен шығып жатыр, осылардың арасында «Киномеханик» деп шыға келсе біраз дөрекі болып естіледі. Бірза ойға салы, «Шырақшы» деп атадым. Себебі «Шырақшы» дегеніміз, қазақ халқында, киелі жерді қарап отыратын адам, сонымен қатар «Шырақ» дегенміз шам, кинопроректордың шамы ол да шырақ, - дейді режиссер Ермек Тұрсынов.

Сюжеттің идеясы фильмде басты рөлді сомдауды жоспарлаған, бірақ түсірілім басталғанға дейін өмірден озған, қазақстандық актер Меңтай Өтепбергеновке тиесілі.

Фильмдегі басты рөлді 70 жастағы кәсіби актер Мұрат Мұқажановқа бұйырған. Жас сарбазды Қуат Тлеубаев ойнады, ол сонынмен бірге таспаның қоюшы суретші. Орыстың әйгілі театр және кино актрисасы, Ресейдің халық әртісі Нина Усатова фильмде қойшының орыс жесірінің рөлін сомдап шықты.

Түсірілім бастуға бір ай қалғанда бекітілген басты кейіпкерді іздеу біраз уақытты алған. Оның себебін Ермек тұсынов былай түсіндірді:

- Сценариын жазу барасында, «Шал» фильмінде басты рөлді сомдап шыққан актер. Ерболат  Тоғызақовты елестетіп отырдым, бірақ кастинг барысында басты кейіпкердің образы өздеріңізге белгілі «Шал» фильмінің басты кейіпкінің  образынан шыға алмады,сондықтан аталмыш фильмнің жалғасы болып кетпесін деп, көпшілікке танымал емес, актерді іздедім. Көп уақыт өтпей,  Мұратжан ағаны кезіктіріп, осы ағамыз басты рөлге бекітілді.

Мұратжан Мұқажанов үшін бұл кинодағы алғашқы дебюты. Кинокартина  Қазақстанның үлкен экрандарына жол тартпастан бұрын XXII Шанхай халықаралық кинофестивалі аясында әлемдік тұсаукесері өтті, Анапада өткен «Киношок-2019» фестивалінде: Мұрат Мұқажанов «Кино өнеріне адал кейіпкердің образын көркем сомдағаны үшін» қазылар алқасының дипломын иеленсе, Мартин Сечанов «Үздік оператолық жұмысы үшін» дипломын алды және бірнеше әлемдік кино фестивальдерінде көрермендердің назарына ұсынылған.

Осымен Ермек Тұрсыновтың жарыққа шығып қойған картиналарымен және өзінің режиссерлік қабілетімен таныстық.

Ендігі бір айта кететін жайт ол режиссердің жаңадап бастап кеткен туындысы, өткен жылдың қараша айында қолға алынға фильм «Таңдау» деп аталады. Оқиға желісі ауылда өтеді. Қазіргі кез. Алыстағы ауылда екі қарт пен бір әйел тұрады. Кезінде жас кездерінде екі қария кемпірді жақысы көрген. Бірақ ол басқа үшінші достарына түрмықа шығып кеткен. Ол достары қайтыс болып кетеді.  Қазір олардың үшеуі де дос. Бірақ екі қария  жанжалсыз жүре алмайды. Олардың бөлісетін ештеңелері жоқ, бірақ олар әлі де әжелер үшін бір-бірімен жарысуда. Олар оған бөлек келіп, үй жұмысына көмектеседі. Содан кейін олар онымен шай ішіп, елдегі және әлемдегі соңғы жаңалықтарды талқылайды. Олардың пікірталастары әр асүйде өтетін әдеттегі әңгімелерге ұқсас. Олардың барлығы, әрине, саясат пен спорт саласындағы «сарапшылар». Головкинді қолдайды.

Байқап отырғанымыздай Ермек Тұрсынов көбіне өз өмірін бастан кешірген адамдар туралы фильмдер түсіреді. Ол коммерциялық фильмдер жасамайды. Қарт адамдар туралы тағы кім түсіреді? Режиссер әдеттегідей ең дәл тақырыпты және ең ауыр нүктені тапты. Осы оқиғалардан бұрын, сондықтан шынымен біреу, бірақ сіз оны жағдайға кінәлай алмайсыз.

Оның фильмдері ұнайтын да, ұнатпайтын даулы болуы мүмкін, бірақ олар әрдайым кәсіби түрде жасалады және бізде жетіспейтін нәрсені - ойларды орындайды. Олар сізді өзіңіз туралы, тамырыңыз, миссияңыз, өзін-өзі тану туралы ойлауға мәжбүр етеді.

Қорытындылай келе, Ермек Тұрсынов өте жақсы әңгімеші деп айта аламыз. Оның әңгімелері қызықты және ерекше. Сондай-ақ, ол баяндаудың құрылымын және режиссердің көрерменді соңына дейін қалай жеткізетінін өте жақсы біледі.