Қазақстандық артхаустық кинофильмдердің тарихы

Көркем кинода қазақ режиссерлерінің негізгі міндеті адам тағдырын, оның рухани ізденісі мен күресін бейнелеу болды. Сол кездегі фильмдердің көпшілігі, өкінішке орай, үгіт-насихат іспетінде еді, сондықтан қазір оларды қарау қиын, бірақ, әрине, ерекше жағдайлар бар.

Қазақстандық кинематографтың қысқаша тарихы: Шәкен Аймановтан бастап Әмір Байғазинге дейін " Қазақстан киносы кеңестік кезеңде қырғыз немесе өзбек ұлттарындағы сияқты ауқымды өзгерістерді бастан кешірмеді. Қазақстан идеологияға өте қатты бейім болды, сондықтан жарқын тұлғаларды алмасақ, көптеген кинолар тапсырыс бойынша, өндірістік және тарихи-революциялық сипатта түсірілді", - деді қазақстандық кинотанушы Гүлнар Әбікеева.

Алпысыншы жылдары қазақстандық кинематографта соғыс туралы бірнеше фильмдер пайда болды, мысалы:

«Сказ о матери»
Режиссері: А. Карпов
Сценарий: а. Сацкий, ж. Тәшенов
Басты рөлдерде: А. Өмірзақова, к. Байсейітов, и. Шалабаева

"Бұл махаббаттың сұлулығы, қайғы мен қайғы-қасірет, жалғыз ұлын жоғалтқаннан кейін өмір сүруге күш таба білу және әріқарай өмір сүру ғана емес, адамдарға қажет болу – мұның бәрі менің кейіпкерімде біріктірілді. Целиноградтағы көрермендермен кездесуімді ешқашан ұмытпаймын. Фильмнің премьерасынан кейін бір  жұмысшы маған келіп: "менің Үш ұлым болды, бәрі майданда қайтыс болды. Әйелі көз жасытан көзі соқыр болып қадғандай . Бірақ мен оған сіздің фильміңіз туралы айтқан кезде, мен оны көргім келеді деді". Мен сол әйелдің қасында көрермендер залында отырдым және онымен бірге жыладым", – деді басты актриса Амина Өмірзақова.

"Әкелер жері" (1966)
Режиссері: Ш. Айманов
Сценарий: о. Сүлейменов
Басты рөлдерде: Е. Өмірзақов, М. Ахамедиев,В. Шевцов, Ю. Померанцев

Соғыстан кейінгі кинематографтың Қазақстандағы ең жарқын өкілдерінің бірі Шәкен Айманов болып табылады. Ол қазақ киносының титаны, Халық сүйіктісі және мұның бәрі, әрине, жай ғана емес. Өйткені, "біздің сүйікті дәрігер" (1957), "Атаманның соңы" (1970), "Тақиялы періште" (1968) сияқты фильмдер діни мәртебеге ие болды. Тарихи-шытырман оқиғалы фильмдердің ішінде Ш.Аймановтың жоғарыда аталған "Атаманның соңы" фильмін ерекше атап өткен жөн, оның сценарийін А. Михалков-Кончаловский мен Э. Тропинин жазған. Сондай – ақ, Э.Оразбаевтың "Транссібір экспресс" фильмі Ш. Айманов фильмінің жалғасы болып табылады, онда "Атаманның соңынан" шыққан кейіпкер қазір Маньчжурияда әрекет етеді.

"Транссібір экспрессі " (1977)
Режиссері: Э. Оразбаев
Сценарий: а. Адабашян, Н. Михалков
Басты рөлдерде: А. Әшімов, Н. Терентьева, о. Табаков

Осы жылдары Абдулла Қарсақбаев, Мәжит Бегалин, Сұлтан Ходжиков сияқты қазақ киносының жарқын өкілдері өз фильмдерін түсірді. Жалпы алғанда, 60-жылдардағы режиссерлер қазақстандық "классиканың"бет-бейнесін анықтады деп айтуға болады. Кеңестік кезеңнің кинематографы алдымен қайта құру, содан кейін Тәуелсіз Қазақстанның киносын дамытудың бастапқы нүктесі болып табылады. 1967 жылдан бастап Қазақстанда мультипликациялық фильмдер шығару басталады. Алғашқы Қазақстандық мультфильм Хайдаровтың "Қарлығаштың құйрығы неге мүйіз" фильмі болды. Сол жылдары балалар мен жасөспірімдер үшін жылына бір-екі фильм шығару әдетке айналды. Ең танымал - "Менің атым Қожа" (А. Қарсақбаев), "Алпамыс мектепке барады" (а. Қарсақбаев), "Шок и Шер" (реж. Қ. Қасымбеков), "заставада" қызыл тастар " (реж. Ш. Бейсембаев), "Менің үйім жасыл төбелерде" (А.Сулеева). Қазақстандық кинематограф үшін келесі кезең қайта құру кезеңі болды-бұл фильмдер уақыттың шындығын көрсетті, оларда Социалистік кино ерекшеленген пафос пен пафос болған жоқ. Режиссерлер енді шындықты боямады. Осы жылдары көптеген жас тәуелсіз кинематографистер пайда болды, олар қазақтың "жаңа толқынының" өкілдері болды – Кешегі ВГИК қаласындағы Соловьев шеберханасының студенттері.

"Ине" (1988)
Режиссері: Р. Нұғманов
Сценарий: а. Баранов, Б. Килибаев
Басты рөлдерде: в. Цой, М. Смирнова

"Әлемдегі адамдар екі санатқа бөлінеді - кейбіреулері құбырларға отырады, ал басқаларына ақша қажет. Сіз құбырда отырасыз».

"Мен өзім Француз киносын көріп өстім, және Соловьевтің бүкіл курсы тек француз толқынының фильмдерін қарап, әркім өзіне батырды таңдады. Мысалы, менің кейіпкерім Жан-Люк Годар, Дарежан Өмірбаев-Робер Брессон, біреу Трюфоны таңдады, біреу комедиялық бағытқа назар аударды. 60-шы, 70-ші жылдардағы, тіпті 30-шы жылдардағы француз киносы – біздің жаңа толқынымыз осыдан пайда болды", – деді Рашид Нұғманов.Осы кезеңде Қазақстан киносы Еуропада да белгілі бола бастады. Режиссерлер әртүрлі халықаралық кинофестивальдерде өз фильмдерін ұсынды. 1989 жыл қазақстандық режиссерлерге беделді халықаралық кинофестивальдерде алғашқы жүлделерді әкелді: "Жанасу" таспасы Нант кинофестивалінің байқауында, Франкфурт – на-Майнада және Лиссабонда өткен "адамдар арасындағы Қасқыр" байқауында көрсетілді, Нью-Йоркте "ғашық балық" премьерасы өтті. Кейін Д. Өмірбаевтың "Кардиограмма" картинасы Францияда екі ай бойы айналымға шықты, "жас аккордеоншының өмірбаяны" с. Нарымбетова Француз академиясының Жорж Садул сыйлығымен алты жүлдеге ие болды, А.Карпыковтың" Фара " Мәскеу кинофестивалінде Үздік ер адам рөлі үшін жүлдеге ие болды.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарының кезеңі отандық кино үшін өте маңызды әрі жаңалығы көп болған кезеңдердің бірі болды. Осы кезеңде олар посткеңестік кешендерден арылуға тырысты, өздерінің жеке басы туралы сұрақтар мен мәселелер алаңдата бастады. Ұзақ жылдар бойы қатал кеңестік идеологияға байланысты айтуға болмайтын барлық тақырыптар (ұжымдастыру кезеңі, Сталиндік қуғын-сүргін жылдары, 1986 жылғы көтеріліс және т.б.) осы кезеңнің фильмдерінде көрініс тапты. Мысалы, "Суржекей - өлім періштесі", "жас аккордеонның өмірбаяны", "каннибал" сияқты фильмдерде адамдар өмір сүрген ашылмаған шындық көрсетілген. Тәуелсіздік алғаннан кейін тарихи әділеттілікті қалпына келтіруге ерекше назар аударылды ("Отырардың күйреуі", "Батыр Баян", "Абайдың жас жылдары", "Қозы Көрпеш пен Баян Сұлу", "Жамбыл жастары»).

«Киллер» (1998)
Режиссері: Д. Өмірбаев
Сценарийі: Д. Өмірбаев, Л. Жексембаева
Басты рөлдерде: Т. Әсетов, Р. Абоуова

«Менің ойымша, қазіргі заманғы өнер ең алдымен сыртқы емес, адамның ішкі әлеміне қызығушылық танытуы керек», – деді Дарежан Өмірбаев.

Осы кезеңдегі басқа фильмдер:

"Айналайын "(1990, реж. Б. Қалымбетов)
"Разлучница" (1991, реж. А. Қарақұлов)
"Аллажа" (1993, реж. Қ. Әбенов)
"Көгершін қоңырауы" (1994, реж. А. Қарақұлов)
"Әлсіз жүрек" (1994, Е.)
"Нәзік адам" (1996, реж. Ә. Қарпықов)
"Шанхай" (1996, реж. А. Баранов)
"Күздің ащы түтіні" (1997, реж. Г. Шутанова)
"Ақсуат" (1997, реж. Апрымов, А.)
"Заманай" (1998, реж. Б. Шәріп)

Қазіргі уақытта 90-шы жылдарға қарағанда көрерменнің көптеген өзі қалаған картиналар еш кедергісіз көруге көбірек мүмкіндіктері бар. Қазақстаннан тыс жерлерде де танымал жаңа киногерлер пайда болуда. Өкінішке орай, елеулі қазақ киносы мен артхауста аса табысқа кенеле қоймассың, дегенмен мұндай фильмдердің көпшілігінің өтімділігі көбінесе нөлге тең. Халықаралық фестивальдерге қатысу-Қазақстаннан тыс жерде өзін танытудың тәсілі ғана емес, сонымен қатар өз көрерменін табу екні айдан анық болса керек. Мысалы, 2013 жылдың ақпан айында Эмир Байғазиннің "Үйлесімділік сабақтары" картинасы Берлин кинофестивалінде және елуге жуық басқа да халықаралық байқауларда марапаттарға ие болды. Сергей Дворцевойды қазақстандық режиссер деп айту қиын болса да, оның жұмыстары біздің көрерменнің назарында. Өзінің деректі еңбектерінде (Бақыт (1995), Трасса (1999) ол көптеген ойын фильмдерінде сирек кездесетін жоғары дәлдік пен поэзияға қол жеткізді. Оның "Қызғалдақ" фильмі Канн фестивалінде айтулы жүлдеге ие болды. Режиссерлердің жаңа галактикасының ең жарқын екі өкілі-Эмир Байгазин мен Әділхан Ержанов, олардың фильмдері Азияның үздік фильмдерінің тізімінде еніп тұрады. Әділхан Ержанов сондай – ақ, Қазақстандағы Партизан киносының өкілі-әлеуметтік тақырыптарға бюджетсіз кино түсіретін жас кинематографистердің ымырасыз бірлестігі болып табылады.