Сатыбалды Нарымбетовтың соңғы туындылары

 «Көзімнің қарасы» немесе «Жас аккордеонистің өмірнамасы» (1994)

«Жас аккордеонистің өмірнамасы» картинасы – режиссерге әлемдік танымалдылық алып келген алғашқы туынды. Бұл фильм Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясы және «Мирас» киностудиясының коллаборациясымен 1994 жылы жарыққа шықты.  Бір сағат жиырма жеті минуттан тұратын картина бір қарағанда көңілді комедия болып көрінгенімен, соғыстан кейінгі қазақ халқының қиын тұрмысын, жапон тұтқындарының жағдайын жанама көрсететін мұңды оқиғаны да бейнелейді. Фильмнің сценарийін режиссер Сәкеннің аттас көркем шығармасы негізінде Ізтөле Ізмағамбетова жазса, картинаның көріністерін камераға түсірген Хасан Қыдырәлиев болды, ал суретшісі қазіргі танымал режиссер Рүстем Әбдіраш болған.

Қазақ киносының «Алтын қорының» бірінші жинағына енген тамаша туынды Ескен атты он жастағы аккордеонист баланың өмірінің бір парағын бейнелейді. Ол қазіргі Түскістан облысындағы Ащысай деп аталатын кеншілер ауылында (режиссердің туған жері) тұрады. Ескен – балалық шағы соғыстан кейінгі кезеңмен тұспа-тұс келген кәдуілгі қазақ баласы. Ол күнін әдеттегі ауыл баласының тірлігімен өткізеді. Мектепке барады, одан соң далада кеш батқанша ойнайды, өзге балалармен төбелеседі, үлкендермен салғыласады, тентектік жасайды. Кейде өзіне жұмбақ әлемді зерттеу барысында балалар өздеріне таңсық көріністерге куә болады. Ескен осы уақытта алғашқы  ғашықтық сезімінің, қызғаныштың дәмін татады. Ол аккордеонда ойнай алатын тамаша қабілетінің арқасында үлкендердің кешіне қатысып, оларға әуезді музыка тарту етуге мүмкіндік алады. Оның ең жақын достарының бірі репрессияға ұшыраған еврей баласы болады. Олар үнемі бірге жүреді: бір-бірінің жағдайымен етене танысады, бірге ағаштың басына шығып ауыл өмірін тамашалайды, үлкендердің не істеп жүргенін, кімнің кіммен жүретінін бақылайды. Екі дос осылай ержете бастайды.

Ескеннің алаңсыз өмірінің шырқын бұзған оқиға оның әкесінің жапон тұтқындармен дос болғаны үшін түрмеге қамалуы болады. Әділетсіздіктің, көршісінің опасыздығының құрбаны болып, екі жылға түрмеге аттанған әкесінің артынан оның жұбайы мен жас баласы Ескен қалады.

Бір қарағанда, картина өткен күндердің елесін беретін жеңіл туынды болып көрінуі мүмкін. Алайда осы жылы естеліктердің артынан жазушы-режиссердің балалық шақтағы мұңын, жүйенің қисықтығын, жақын адамның сатқындығын көрсеткісі келгендігі байқалады.

Фильмдегі басты рөлді – Ескеннің образын Дәулет Таниев сомдайды. Ал оның әкесін Бақытжан Әлпейісов, анасын Райхан Айтқожанова ойнап шықты. Сонымен қатар картинада Эдуард Пак, Петя Хаитович, Советбек Жұмаділов, Ботагөз Нұрлыбаева, Ақан Сатаев, Кубанычбек Адылов, Әшір Шоқыбаев секілді актерлер бой көрсетеді.

Жоғарыда атап өткендей, дәл осы картина режиссерге халықарлық деңгейдегі бірнеше марапатты әкелді. Мысалы, фильм шыққан жылы-ақ Анапада өткен  «Киношок» III Бүкілресейлік кинофестивалінде «Адамгершілігі мен мейірімділігі үшін» сыйлығына ие болды. Сондай-ақ 1995 жылы Франция Анже қаласындағы халықаралық кинофестивальде қазылар алқасының дипломымен, 1995 жылы Еуропалық Халықаралық кинофедерациясының «Авторлық фильмдер үшін» арнайы сыйлығымен, Германияның астанасында өткен IFF-да қазылар алқасының арнайы сыйлығымен марапатталды. Одан бөлек, 1995 жылы Латвияның Рига қаласында өткен  «Арсенал» халықаралық фильм фестивалінде Гран-приді, 1996 жылы Француз кинематография академиясының Джордж және Рута Садуль атындағы сыйлықты жеңіп алды. Ал 2003 жылы Салоники (Грекия) қаласында өткен 44-ші IFF ретроспективасына қатысты.

 «Омпа» (1998)

Сатыбалды Нарымбетовтың осы фильмінің әдемі картинасын оператор Рифхат Ибрагимов түсірген. ГАЛА-ТВ продюсерлік орталығымен бірге Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясында дүниеге келген кинотуынды 1998 жылы үлкен экрандарға жол тартты. Фильмнің сюжеттік желісі екі дос ұшқыш Дәуір мен Талалайдың шытырман оқиғаға толы өмір жолдарын бейнелейді. 87 минутқа созылатын картинаның сценарийін режиссердің өзі жазған, ал музыкасын Роман Моор қолға алған. Жобаның продюсерлері ретінде Галина Күзембаева мен Болат Ысқақов еңбектенсе, фильм суретшілері Өмірзақ Шманов, Людмила Трахтенберг, Михаил Колбасовский секілді шығармашылық адамдары болды.

Картинаның бас қаһармандары Дәуір мен Талалай бір кездері жақсы және танымал ұшқыштар болған, бірақ тағдырдың жазуымен олар жұмыссыз қалады. Туындаған келеңсіздік достарды жеке әуе сапарларымен айналысатын өздерінің компаниясын ашуға итермеледі. Олар фирмаларының атын «Салам алайкум» деп қояды. Дәуір – Саратов аймағынан шыққан нағыз қазақ, ал Талалайдың шын есімі – Александр Толокушпа, ол Қостанайдан шыққан орыс ұлтының азаматы. Олар бірлесіп өздерінің шағын бизнестерін жүргізеді, жұмыс барысында екі жолдас әртүрлі жағдайларға тап болады. Олардың барлығы күлкілі жағдайлар емес, бірақ бәрі қауіпті деп айтуға болады. Десе де олар болашаққа деген сенім мен жақсылыққа деген үміттерін жоғалтпай, жұмыстарын жалғастыра береді.

Қазақта «омпа» деп аталатын асық ойынының бір түрі бар. Сондай-ақ ол сөз асық ойыншысының бір ойында үнемі жолы болу құбылысын білдіреді. Фильмге осындай атауды таңдау арқылы авторлар жұмыс барысында ештеңеге қарамастан екі дос өте бақытты жағдайда болғанын көрсеткілері келген болуы мүмкін. Екі достың ресми түрде жұмыс істемейтіндігіне және өз кәсіптерін жүргізуге мәжбүр болғандарына қарамастан, оларды сәтсіздікке ұшырады деп айту қиын.

Көптеген көрермендер мен сыншылар «Омпа» картинасы нағыз достар туралы шытырман оқиғалы комедияның тамаша және көрнекі мысалы болғанын атап өтті. Белгілі актер Александр Панкратов-Черныйдың қатысуы картинаны тартымды ете түсті, өйткені актердің туа біткен юморы бар, ол оны өзі түскен фильмдерде сәтті қолданады. Сонымен қатар, шытырман оқиғалы және криминалды фильмдердің шебері Досхан Жолжақсынов та «Омпа» жобасының түсірілім алаңында Александрмен бірге жүріп, басты рөлді сомдады. Сонымен қатар, аталған кинокартинадан Натали Гроувен, Меруерт Түсіпбаева, Владимир Толоконников, Болат Қалымбетов, Мұхамед-Әли Испанов, Бақытжамал Купиялова, Дәулет Танцев секілді актерлерді көруге болады.

«Қыз жылаған» немесе «Ләйланың зары» (2002)

Біздің пікірімізше, Сатыбалды Нарымбетов өзінің ең үздік картинасын 2002 жылы түсірген. Ауыр, драмалық, бірақ таңғаларлықтай, үміт күттіретін кинотуынды Семей полигонының құрбандарына арналған. Ұзақтығы 103 минуттан тұратын картинаның сценарийін режиссерддің өзі мен белгілі қазақ жазушысы Әкім Тарази жазған.

Фильм сюжеті 60-жылдары Дегелең №27 ауылында, ондаған жылдар бойы ядролық жарылыстар жасалған жерден алыс емес жерде өмір сүрген Ләйла деген қыз туралы баяндайды. Ләйла 14 жаста, анасы мен әкесінен ерте айрылған жетім қыз, оны көлік жүргізуші тәтесі өз қолына алып, тәрбиелеп отыр. Бірақ апайы тамаша тәрбиешінің бейнесінен алыс: ол ер адамдармен тең дәрежеде жұмыс істейді, шаршайды, кейде ішеді, ал нәзік Ләйла кейде оны үйге өзі сүйреп әкелуге мәжбүр болады. Сондықтан, қыз күні бойына жалғыз қалады, іші пысқанда есекке мініп, ешкілерді қуады, билейді. Ақырет пен демалыс орындары туралы әңгімелейтін, Чаплин стилінде өзінің пластикалық қойылымдарын ұйымдастыратын еврей ағаймен достасады. Ол келесі қабір қазғанда – марқұм аспанға аман-есен жетуі үшін баспалдақ жасағанда Ләйланы көмекке шақырады.

Ләйла – ерекше қыз және табиғаттан тыс күшке ие сияқты: мысалы, ол ескі қобыздың ішегін тек бір көзқараспен үзе алады. Оның түсіне әрдайым әдемі, тылсым нәрселер кіреді: Хичкоктың «Құстары» стиліндегі қорқынышты және сюрреалистік құбылыстар. Мысалы ол түсінде ыстық кеселер еріп жатқан өзенде шомылып жүруі мүмкін. Ләйла небәрі 14-те болса да, ер адамдар оған көз салып, құда түсіп жатады. Дегенмен, олардың ішіндегі жалғыз лайықты және асыл күйеу жігіт –  аяғы жоқ көрші Дулыға. Өзімен аттас кейіпкерді сомдаған Дулыға Ақмолдаевтың рөлі кішігірім болса да, актер мұны өте жақсы  алып шығады. Бұл жұп біраз уақыт бірге бақытты өмір сүріп, полигондағы кезекті жарылыстан бір күнде қайтыс болуы мүмкін еді. Бірақ Ләйла басқа тағдыр күтіп тұрады - оны әскери қызметкерлер «тексеруге» алып кеткеннен кейін, оның жүкті екені белгілі болады. Содан бері ауылды масқаралаған қыз атанады. 

Біз қазіргі уақытта әйел құқығы, жасөспірімдердің аналық жағдайы, жәбірленушіні кінәлау, зорлық-зомбылық, педофилия және оның құрбандары секілдіқорқынышты нәрселер туралы енді айтып жүрген кезде, 2000-шы жылдардың басындағы Нарымбетовтің фильмі сол мәселелерді күні бұрын сөз еткені таңғаларлық жағдай. 

Картинадағы Ләйланың бейнесі Қазақстанның өткенін және біздің тарихымыздың трагедияға толы драмалық беттерінің тірі кескіні іспетті: 30-шы жылдардағы жаппай аштық, ұжымдастыру, лагерьлер, біздің табиғатымыз бен ресурстарымызға деген тұтынушылық қатынас; Арал теңізінің бұзылуы, Семей полигонының ұзақ мерзімді жұмысы, онда 500-ге жуық жойқын жарылыс (бұл Хиросима мен Нагасаки сияқты 1500-ге жуық қалаларды қиратуы мүмкін еді), т. б. елдің қиын тағдырын көрсетті.

Фильмде Аянат Есмағамбетованың таңғажайып актерлік жұмысы көрінеді. Сол кездегі 15 жасар Аянат өз кейіпкерінің образын керемет ойнайды: ол қасиетті жанына ешнәрсе немесе ешкім кір келтіре алмайтын жас кезін, дала қызын тамаша сомдады. Онымен қоса, әлеуметтік драмада Наталья Аринбасарова, Баадур Цуладзе, Дулыға Ақмолда, Ғани Құлжанов, Бақыт Сүлейменова, Төлеубек Аралбайлар қосымша кейіпкерлердің кейпіне енеді.

«Ләйланың зары» - бұл қорқынышты жағдайға тап болған ауыл тұрғындарының барлық ауыртпалығын көрсететін драма. Апаттан қашып құтылу мүмкін емес болды: көптеген адам жақындарының көз алдында бірінен соң бірі өле берді. Фильмнің режиссері Сатыбалды Нарымбетов бүкіл ауылдың көз алдында өліп бара жатқан адамдардың барлық сезімдерін фильмде көрсетуге тырысқан.

Өз заманының шындығы мен мәселелерін көрсете білген картина түрлі отандық, әлемік байқауларда жеңіске жетті. Оның ішінде, Ресейдің, Анапа қаласында өткен «Киношок-2003» «ТМД және Балтық елдері киносы» ашық орыс фестивалінде басты рөлді сомдаған актриса А.Есмағамбетоваға «Үздік әйел рөлі үшін» сыйлығы, 2003 жылы Алматыда болған «Шәкен жұлдыздары» кинофестивалінде «Үздік әйел рөлі үшін» сыйлығын алды. Сондай-ақ сол жылы сәуірде, Мәскеуде  «ТМД және Балтық елдерінің үздік фильмі» номинациясы бойынша ресейлік «НИКА» киносыйлығы үшін  байқауға қатысты және 2004 жылғы мамырда Бакудегі IFF-тегі «Үздік әйел рөлі үшін» сыйлығын тағы да жеңіп алды.

«Дала экспресі» (2005)

Премьерасы 2005 жылы 2 қазанда өткен картинаның сценарийін Оделша Агишев пен Қуат Ахметов жазды. Фильмнің режиссерлері Аманжол Айтуаров пен Сатыбалды Нарымбетовтың тандемі тамаша үйлесім тауып, өздерінің дарындарымен қазақ көрерменін тағы бір  таң қалдырды.  Романтикалық махаббат оқиғасының басты кейіпкерлерін Айжан Айтенова, Франсуа Лаббе, Арман Әсенов, Нұржұман Ықтымбаев, Төлеген Қуанышевтер сомдап шықты. Фильмнің әдемі пейзаждары қазақ жаласында түсірілген.

Махаббат тақырыбы барлық уақытта және барлық халықтар арасында өзекті болып қала береді. Бір-біріне деген шынайы сезімі бар адамдар махаббатының жолында түрлі нәрсені құрбан етіп жатады. Аталған картинаның сюжеті қазақ даласындағы қараусыз қалған  станцияда өтеді. Дәл сол жерде Сәуле атты бойжеткен әкесімен бірге кішкентай үйде тұрады. Ал осы бекетте - қазақ даласының қақ ортасында француз саяхатшысына пойыздан түсіп қалуға тура келді. Жас жігіттің қолында көк тиын ақшасы жоқ және ол қазақ тілін мүлде түсінбейді.

Қиын жағдайда қалған Этьен шағын станцияда Сәулемен кездесіп, танысады. Бір-бірін жақын тани келе олардың арасында ұлы сезім пайда болады. Бір-біріне таңсық мәдениет туралы тереңірек біле бастайды. Бірде жаңа ғашықтар Еуропаға қашуға бел буады. Бірақ Сәуленің ​​әкесі оларды жіберіп қойып қарап отырғысы келмейді де ғашықтардың артынан ол да Еуропаға аттанады. 

Айта кету керек, «Дала экспресі». фильмінің сценарийі орыс жазушысы Александр Пушкиннің «Бекет қараушысы» («Станционный смотритель») повесінің желісі бойынша жазылған. Оқиғаның уақыты қазіргі заманға, ал болатын жері Қазақстан мен Францияға алмастырылған. Ұзақтығы 90 минутқа жалғасатын картинаның композиторы Айдос Сағатов болды.

«Мұстафа Шоқай» (2008)

Сатыбалды Нарымбетовтің тарихи драмасында 20 ғасырдың басындағы қазақтың жарқын саясаткерлерінің бірі Мұстафа Шоқайдың өмірі баяндалады (фильмде оны керемет қырғыз, орыс, қазіргі қазақ актері Азиз Бейшеналиев ойнады). Алдымен Шоқай патшалық Ресейдегі Думадағы мұсылман фракциясының өкілі болды, ал 1916 жылғы оқиғалардан кейін дала шетелдіктерді тыл жұмыстарына жұмылдырудың зорлық-зомбылық саясатына қарсы шыққан кезде, ол ұлт-азаттық қозғалысқа қатысты.  Түркістан автономиясының басшысы болып, барлық Орта Азия халықтарын бір түрік туының астына біріктіруді армандады. Большевиктердің билікке келуіне және азаматтық соғысқа байланысты оған алдымен Кавказға, содан кейін Түркияға, сәл кейінірек Францияға қашуға тура келді. Шоқай 1941 жылы желтоқсанда Берлин ауруханасында қайтыс болды. Ол небәрі 51 жаста еді. Өлімнің ресми себебі - сүзек ауруы, дегенмен кейбіреулер оны уланды деп санайды, өйткені Германия үкіметі мұны бастапқыда жоспарлағандай қолдана алмайтынын түсініп істеуі мүмкін еді.

Нарымбетовтың картинасы нағыз романтикалық драмаға айналуы мүмкін еді, өйткені оның негізгі желісі - Мұстафа Шоқай мен оның әйелі Ташкент прокурорының бұрынғы әйелі, опера әншісі Мария Горинаның (Musicola тобының солисі Карина Абдуллина сомдады) арасындағы қарым-қатынасынын көрсетеді. Олар патша генералы Еникеевтің балында танысады. Шын мәнінде, бүкіл фильм Шокайдың әйелінің  естеліктеріне - олар кездескен сәттен бастап, жақындасу, үйлену, эмиграция, оны тірі көрген соңғы күні - Париждегі үйінен фашистік Германияның астанасы Берлинге кетуге мәжбүр болған сәтіне дейінгі естеліктеріне негізделген.

Алайда, Нарымбетов саясаткердің бейнесін әдейі романтизациялаған жоқ, өйткені ол Горинадан гөрі азат Түркістан үшін күресті артық көрді. Тіпті Шоқайдың қабіріндегі жазба да: «Өз достары үшін өзінің жанын бағыштағаннан артық махаббат жоқ» (Евангелінің он бесінші тарауының он үшінші өлеңі).

Сатыбалды Нарымбетов тарихи материалдармен жұмыс жасағанда, белгілі бір дәрежеде субъективті болса да, кейде сентименталды, бірақ дәл болып көрінгенімен, Шокай жолының барлық кезеңдерін көрсетеді: оның саяси көзқарастарының қалыптасуынан бастап Түркістан үшін күрес, қуғын-сүргін,  эмиграция және Гитлер түріктерінен әскери тұтқындаушылардан өмір мен бостандықты саудаласу әрекеті. Қалай болғанда да, олар 1941 жылдың қыркүйегінен желтоқсанына дейін Мұстафа шамамен 180 мың кеңес жауынгерін құтқарды дейді. Ол бұдан әрі шыдай алмай 1941 жылдың қыркүйегінде қайтыс болды.

«Мұстафа Шоқай» картинасы Сатыбалды Жәлелұлы үшін ғана емес, оның визит картасы бола отырып, актер Әзиз Бейшеналиев үшін де өте сәтті болып шықты. Бұл рөлге одан жақсы актер болмады: ақылды, нәзік, әдемі Бейшеналиев осы жерде ең жақсы формада болды және Шокайды осылай ойнай алды. Сондықтан оның жеке басын бағалау үшін ешқандай тарихи шығарма қажет емес, ол -  бірнеше еуропалық тілдерді білетін, өз жері мен елі үшін күрескен ақылды, білімді адам. 

«Аманат» (2015)

Сатыбалды Нарымбетовтің соңғы кинокартинасы - қазақ тарихшысының, Қазақстандағы тұңғыш тарих ғылымдарының докторы, Кеңес өкіметі кезінде өзінің көзқарасы үшін қуғын-сүргінге ұшыраған Ермұхан Бекмахановтың (рөлде Берік Айтжанов) қайғылы тағдыры туралы баяндайтын «Аманат» фильмі. Оның зерттеуінің бас қайраткері Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы халықтық көтерілісті басқарған соңғы қазақ ханы Кенесары Қасымов болды (Кенесарының рөлі Санжар Мәдиге бұйырған). Бекмаханов Кенесарының жеке басына қатысты өз пікірін соңына дейін қорғағандықтан, ол ұлтшыл деп танылып, сотталды.

Фильмде тарихшы тағдырының барлық аласапырандары дәл және мұқият баяндалған. Ол үшін режиссер суретке бірден үш уақыт кезеңін енгізді. Біріншісі - 1930-1950 жж., бұл Бекмахановтың жас кезі, мұнда оның жолындағы барлық маңызды кезеңдер көрсетілген - алғашқы табыстардан қуғын-сүргінге дейін; содан кейін ол партиядан шығарылып, 25 жылға түзеу еңбек колониясында отырғызылды. Картинада пайда болған екінші уақыт кезеңі - Кенесары Қасымов өмір сүрген уақыт - шамамен ХІХ ғасырдың 20-40 жж. Ал үшінші уақыт кезеңі - 60-шы жылдардың аяғындағы Қазақстан интеллигенциясының жас өкілдері Бекмахановтың зерттеулеріне қызығушылық таныта бастаған кездегі Қазақстан.

Нарымбетов үшін «Аманат» өзінің ұрпақтарына арнаған кинематографиялық өсиетіне айналды, бұл фильмде ол бірнеше рет осы сөзге жүгінеді. Әр уақыттағы «аманаттың» өзіндік мәні бар: Кенесары тәуелсіздік үшін күресуге, Ермұхан Бекмаханов тарихи шындық және Қазақстан тарихындағы Кенесары тұлғасын сақтауға, ал Сатыбалды Нарымбетов - Бекмаханов сияқты тұлғаларды ұмытпауға өсиет қалдырды. Режиссердің өзі Кенесары Қасымов туралы да фильм түсіргісі келетінін айтқан еді.

Фильмде Бекмахановтың ұстазы Халел Досмұхамедов жас тарихшыға: «Ит айнадан көрінген өз бейнесіне қарап  үргенде, оны басқа бір ит деп ойлайды. Біздің де тарихқа деген көзқарасымыз осындай: біз өзіміздің өткенімізді білмейміз, оны өзгенікі деп қабылдап, үре бастаймыз. Сталиннің кезінде олар біздің өткенімізге үңіліп, біз өткен замансыз, өткеніміз жоқ халық секілді етіп көрсетті. Ал терең қазып қарасаңыз, артымызда ұлы халықтың тарихы жасырын жатыр».

Ермұхан Бекмұханов қиын бірақ адал өмір сүрді, ұрпақтары онымен мақтана алады. Сатыбалды Нарымбетов туралы да осыны айтуға болады: ол - қазақтың мақтанышы. Оның өмірі, қуанышымызға орай, өзі түсірген тарихи фильмдердің кейіпкерлеріндей азапқа толы болған жоқ.